Kunst kijken op een winderig fort
Door SANDRA HEERMA VAN VOSS (NRC handelsblad 2000)
IJMUIDEN, 27 JUNI. `Let op! Zorg voor warme kleding en stevig schoeisel.
Houd kleine kinderen aan de hand, het fort kent gevaarlijke plaatsen. Blijf
op de bestaande paden.' Wie Fort Lux, een beeldende kunst-manifestatie op het
Forteiland bij de haven van IJmuiden, wil bekijken, doet er goed aan deze
strenge handregels ter harte nemen. Op het fort is het koud, het waait er
keihard, en om de kunstwerken te vinden moet je je blindelings een weg banen
door reeksen van donkere kamers en gangen, verspreid over drie etages. Het
ontcijferen van de `carte routière et artistique' die bij de ingang wordt
uitgedeeld is, ondanks de fraaie en heldere vormgeving door ontwerpersduo The
Stone Twins, toch nog erg tijdrovend. Bovendien heeft het wel iets om je
zonder hulp in het avontuur te storten.
Het Fort van IJmuiden werd tussen 1881 en 1884 gebouwd als zelfstandig
onderdeel van de Stelling van Amsterdam, een ring van forten en versterkingen
rond de hoofdstad. Het fort heeft de vorm van een driehoek, met de brede kant
naar zee, en ligt sinds 1929 los van het vasteland. De laatste keer dat het
deel uitmaakte van een verdedigingslinie was tijdens de Tweede Wereldoorlog,
toen Hitler het inlijfde bij zijn Atlantik-wall. Nu is het een historisch
monument en houdt het maritiem opleidingsinstituut IMTIN er `veiligheids- en
managementtrainingen', zo valt op de kaart te lezen. Vorig jaar maakte Firma
Rieks Swarte een tentoonstelling annex toneelstuk op het fort en kreeg het
voor het eerst een tijdelijke culturele bestemming. De opdracht aan de 13
deelnemers van dit jaar luidde om er een `immateriëel kunstwerk' te maken,
een licht-, geluid- of beeldprojectie.
Je moet als kunstenaar van goeden huize komen om op zo'n overdonderende
locatie de aandacht te trekken met je werk. Het lukt de deelnemers niet
allemaal. De bijdragen van Paul Panhuysen bijvoorbeeld zijn te iel om echt
indruk te maken. In een open, ronde schacht van het fort, waar je je een
diepe waterput of zelfs een galg zou kunnen voorstellen, heeft hij 48
pannetjes aan draadjes opgehangen met geluidchips erin die reageren op het
zonlicht. De pannetjes brengen een geluid voort dat precies lijkt op dat van
een kolonne krekels op een warme zomeravond in Frankrijk - prettig om te
horen, maar wat bedoelt de kunstenaar ermee, en waarom heet dit werk `De
Kleine Zielen', naar de boeken van Couperus? De 16 vitrinekastjes met
tekeningetjes, luciferdoosjes en andere voorwerpjes die door Panhuysen ergens
binnen zijn opgehangen, vallen in het niet tegen de robuuste bakstenen muren
erachter.
Geluidskunstenares Cilia Erens heeft het slimmer aangepakt. Ze nam een
reeks geluiden uit de omgeving van het fort op, en plakte de fragmenten
achter elkaar als `geluidspanorama'. De bedoeling is dat je met een
koptelefoon via een steile trap naar buiten klimt, om dan bovenop het fort de
combinatie van Erens' geluiden en het werkelijke uitzicht op boten, zee en
stad tot je te nemen. `What's your last port of call', klinkt het, terwijl je
naar de haven kijkt, maar je hoort ook muziek in een café en een wc die wordt
doorgetrokken - het dagelijks leven, zoals zich dat achter de deuren van de
huisjes ver weg moet afspelen. Zelfs door de gierende wind zijn de geluiden
nog helder te horen.
Een mooi, stoer videokunstwerk dat goed bij het fort past is dat van Peter Bogers. In zes achtereenvolgende kamers zijn
televisietoestellen op simpele houten tafels gezet. Op elk toestel verkondigt
een vertegenwoordiger van een bepaald land zijn politieke visie: een bebaarde
Arabier, een felle Ier, een gepassioneerde Zuid-Amerikaanse. Het is een
gekrakeel van jewelste, totdat aan alle sprekers tegelijk een paar minuten
het zwijgen wordt opgelegd - hun monden bewegen in super slow motion, zonder
geluid. Het gedruppel wat dan hoorbaar wordt leek een onderdeel van het
kunstwerk, maar het bleek te komen van nog altijd functionerende
`druipkokers' van weleer, waarin de regen werd opgevangen om de manschappen
op Fort IJmuiden permanent van drinkwater te voorzien.
Zo steken kunst en locatie elkaar op `Fort Lux' naar de kroon. Het is meer
een confrontatie dan een samensmelten, zoals de organisatoren misschien voor
ogen stond. Subtiele artistieke statements gaan verloren, duidelijke ideeën
blijven overeind. Maar alleen al het bootreisje naar het eiland, in een
ronkend sloepje dat `Giel' heet, maakt een bezoek aan `Fort Lux' de moeite
waard.
<< Back